آسيب‌شناسي حوادث طبيعي در سال جاري
سيلاب‌هاي 1401 تغيير اقليم و اثر
بر دنياي 2022
مهدي زارع
در ابتداي مرداد 1401 سيلاب‌هاي تابستان از استهبان و در دشت سيلابي رودخانه رودبال آغاز شد. به دليل شرايط سخت جوي و سيلاب‌هاي ناگهاني در كل كشور 92 نفر كشته شدند. ويراني همراه با فرو ريختن پل‌ها و شسته شدن خودروها بر اثر بارش بي‌سابقه در استان‌هاي سيستان و بلوچستان، كرمان، فارس، هرمزگان و سپس در استان‌هاي تهران، مازندران، اصفهان و ... دليل آسيب‌هاي جاني و مالي بود. زيرساخت‌هاي ضعيف، دسترسي به بسياري از روستاها را قطع كرده و عمليات امدادي را پيچيده كرده است و تعداد زيادي خانه در جوامع دورافتاده آسيب ديده‌اند. مديران اجرايي بحران ضمن دنبال كردن هشدارهاي قبلي هواشناسي، با عمليات عمدتا پاسخ به سانحه واكنش نشان دادند . ميزان بارندگي حدود 350 ميليمتري در شهرهايي مانند ميناب و كنارك بسيار بيشتر از ميزان توان جذب خاك به ويژه پس از دوره‌اي طولاني خشكسالي بود. استان‌هاي آسيب‌ديده، به‌ويژه سيستان و بلوچستان از جمله استان‌هايي هستند كه بيشترين آسيب را از خشكسالي‌هاي متوالي در سال‌هاي اخير ديده‌اند. پروژه‌هاي توسعه شهري در كرانه رودخانه‌ها و داخل به دشت‌هاي سيلابي طبيعي، به‌‌رغم هشدارهاي دانشمندان ادامه داشته است. تكرار سيلاب سراسري و تلفات در حد 100 نفر در ايران 40 ماه بعد از سيلاب‌هاي سراسري فروردين 1398 رخ داد. سوانح اقليمي مكرر و شديد از شواهد تغييرات اقليمي است. تغييرات اقليمي خطري آشكار و فعلي براي سياره ما ايجاد كرده است. وضعيت در خاورميانه و ايران حتي بحراني‌تر است، جايي كه كمبود آب، خشكسالي و آتش‌سوزي جنگل‌ها، زمين‌هاي حاصلخيز را به بيابان تبديل كرده است. پس از آنكه خشكسالي مزمن باعث درگيري بر سر حقوق آب در بخش‌هاي مختلف منطقه شده است؛ مناقشات بر سر حق آب نيز باعث درگيري ميان روستاهاي همجوار و كشورهاي مجاور در بسياري از كشورهاي منطقه از جمله تركيه، عراق، افغانستان و ايران شده است. اين وضعيت مشكلات شديدي را براي شهرنشينان و كشاورزان به وجود آورده است . بي‌آبي و خشكسالي بسياري از مردم را مجبور كرده است كه خانه و مزارع خود را رها كرده و به دنبال كار به تهران، مراكز استان‌ها و شهرهاي بزرگ بروند. سوءمديريت بحران توسط دولت‌هاي متوالي وضعيت را در بسياري از مناطق بدتر كرده است. جنگ داخلي سوريه قبل از تبديل شدن به يك جنگ تمام عيار، در بخش‌هايي از اين كشور به عنوان يك مناقشه بر سر دسترسي به منابع آب و نارضايتي كشاورزان حاشيه‌نشين در مجاورت شهرها آغاز شد. سفره‌هاي آب زيرزميني حدود 260 هزار كيلومتر مربع (يعني 16 درصد) از خاك ايران هستند . سامانه ملي پايش آب‌هاي زيرزميني ايران در دهه پنجاه شمسي راه‌اندازي شد و 647 سفره از 758 سفره شناسايي شده در سال 1395 را پوشش داد. مجموعه داده موجود اندازه‌گيري و تخميني آب زيرزميني چاه‌هاي مجاز و غيرمجاز را پوشش مي‌دهد. چاه‌هاي غيرمجاز نقش مهمي در آب‌هاي زيرزميني ايران ايفا مي‌كنند، زيرا حدود 450 هزار از كل حدود 950 هزار حلقه چاه در ايران اكنون فعال در كشور را تشكيل مي‌دهند. اطلاعات دقيق در مورد ويژگي‌هاي آبخوان (به عنوان مثال، نوع آبخوان) به اكتشافات ژئوفيزيكي گسترده و پرهزينه نياز دارد.
رصدخانه خشكسالي اروپا (EDO) كه زير نظر كميسيون اروپا فعاليت مي‌كند، در گزارشي كه در ماه آگوست/ مرداد سال جاري 2022/ 1401ش منتشر كرد، اعلام كرد ۴۷ درصد از اروپا در شرايط هشدار قرار دارد، زيرا رطوبت در خاك خشك مي‌شود و ۱۷ درصد از پوشش گياهي منطقه تحت اثر بحران كم‌آبي قرار گرفته است. اين رصدخانه مي‌گويد ۴۷ درصد از قاره سبز در شرايط هشدار با كمبود شديد رطوبت خاك قرار دارد. سطح آب رودخانه‌ها پايين آمده، توليد برق و محصولات كشاورزي تحت اثر قرار گرفته است. اروپا با بدترين خشكسالي در حداقل ۵۰۰ سال اخير مواجه است، چنانكه حدودا دوسوم اين قاره در حالت هشدار قرار دارد و اين امر سبب محدوديت حركت كشتي‌هاي باري در رودخانه‌ها و از آن طريق كاهش حمل و نقل داخلي، كاهش توليد برق و كاهش برخي محصولات كشاورزي شده است. مناطق وسيعي از قاره اروپا در تابستان سال جاري با گرماي بي‌سابقه‌اي مواجه بودند. اين امر روند خشكسالي را تشديد كرد، سبب آتش‌سوزي جنگل‌ها در بسياري از مناطق از جمله در يونان و فرانسه شد. نگراني‌ها افزايش يافته است، چنانكه بسياري از شهروندان و نهادها خواهان اقدامات موثرتر براي مقابله با تغييرات اقليمي‌اند. شاخص خشكسالي رصدخانه از اندازه‌گيري بارش‌ها، درصد رطوبت خاك و كسر تابش خورشيدي جذب شده توسط گياهان براي فتوسنتز به دست مي‌آيد. رصدخانه خشكسالي اروپا (EDO) اعلام كرد بارندگي در اواسط آگوست/ مرداد سال جاري 2022/1401ش ممكن است از ابعاد بحران كاسته باشد اما در برخي موارد، بارندگي با رعد و برق با خسارت‌هايي به برخي مناطق همراه بود. محصولات كشاورزي در فصل تابستان آسيب ديده‌اند، به‌طوري كه در سال ۲۰۲۲ ذرت ۱۶ درصد كمتر از ميانگين پنج سال گذشته برداشت شده و محصولات سويا و آفتابگردان نيز به ترتيب ۱۵ و ۱۲ درصد كاهش يافته است. توليد برق از نيروگاه‌ها به دليل كمبود آب كه سامانه‌هاي خنك‌كننده را تغذيه مي‌كند، ضربه خورده و ساير توليدكنندگان برق نيز تحت اثر قرار گرفته‌‌اند. سطح پايين آب مانع از تردد كشتي‌ها براي مثال در امتداد رودخانه راين شده است و اين امر بر حمل و نقل زغال‌سنگ و نفت نيز اثر گذاشته و به اين ترتيب، در مجموع انرژي و توليد دانه‌هاي روغني در اروپا تحت اثر خشكسالي قرار گرفته است. كميسيون اروپا در بيانيه‌‌اي اعلام كرد با اين فرض كه داده‌هاي كنوني موجود در پايان فصل تابستان هم تاييد شوند، به نظر مي‌رسد خشكسالي در تابستان ۲۰۲۲ بدترين خشكسالي در حداقل ۵۰۰ سال گذشته باشد به نحوي كه اين پديده حتي از سال ۲۰۱۸ نيز شديدتر است. در آن سال، هواي خشك و گرم موجب كاهش ۵۰ درصدي بازده محصولات كليدي در اروپاي مركزي و شمالي شد، اما رطوبت مناسب هوا در جنوب اروپا با افزايش برداشت همراه بود. چهار سال بعد خشكسالي حتي از آن زمان هم شدت بيشتري دارد. شوراي دولتي چين روز چهارشنبه 2 شهريور 1401 اعلام كرد يارانه ۱۰ ميليارد يواني (1.45 ميليارد دلار) را براي حمايت از كشاورزان برنج كه شرايط خشكسالي را تجربه مي‌كنند، تخصيص داده است. مقام‌هاي چين هشدار داده‌اند كه «تهديدي شديد» برداشت پاييز امسال مزارع اين كشور را تحت اثر قرار خواهد داد. چين بيش از ۹۵ درصد برنج، گندم و ذرت مصرفي خود را توليد مي‌كند، اما كاهش برداشت مي‌تواند به معناي افزايش تقاضا براي واردات در پرجمعيت‌ترين كشور جهان باشد و فشار بيشتري بر عرضه جهاني اين محصولات وارد كند. هم‌اكنون به دليل جنگ اوكراين تامين اين اقلام در بازار جهاني با اختلال گسترده روبه‌رو شده است. در چين، خشكسالي فلج‌كننده كه با موج گرماي بي‌سابقه تشديد هم شده، در نيمي از اين كشور گسترش يافته است. اكنون فلات سرد تبت با كوهستان‌هاي غالبا پوشيده از برف هم درگير موج گرما و خشكسالي شده است.نمودار مركز ملي آب و هواي چين روز چهارشنبه ۲۴ آگوست/ 2 شهريور نشان داد كه بخش‌هايي از جنوب چين - از جمله فلات تبت - شرايط خشكسالي «شديد» تا «فوق‌العاده» را تجربه مي‌كنند. منطقه‌اي كه بدترين آسيب را ديده است يعني حوضه رودخانه يانگ‌تسه كه از ساحل شانگهاي تا استان سيچوان در جنوب غربي چين امتداد دارد، خانه بيش از ۳۷۰ ميليون نفر است و شامل چندين قطب توليدي است. دومين اقتصاد بزرگ جهان تحت اثر امواج گرما، سيل ناگهاني و خشكسالي قرار گرفته است، پديده‌هايي كه دانشمندان مي‌گويند به دليل تغييرات اقليمي در حال افزايش و شديدتر شدن هستند. سازمان‌هاي دولتي چين و نهاد‌هاي امدادي با تانكرهاي آب به روستاييان كمك مي‌كنند. اولويت با تامين آب آشاميدني است و براي مزارع تفتيده در گرما كاري نمي‌توان كرد. آبرساني فعلا در مناطق روستايي سيچوان و چونگ كينگ يا مناطق دورافتاده كوهستاني متمركز است كه موج گرما و خشكسالي به منابع آب اين منطقه به شدت آسيب رسانده است. مناطق جنوب شرقي چنين نيز از هفته اول شهريور با آتش‌سوزي‌هاي جنگلي هم دست به گريبان شده‌اند و موضوع تامين آب و مقابله با آتش‌سوزي به معضلي بزرگ بدل شده است. دماي بالاي ۴۵ درجه سانتيگراد باعث شده است كه چندين استان چين قطع برق صنعتي را اعمال كنند تا برق مورد نياز براي سامانه‌هاي سرمايشي شهرها فراهم شود. سطح آب در رودخانه يانگ‌تسه به شكلي بي‌سابقه پايين آمده و مولدهاي برق-آبي نمي‌توانند با حداكثر ظرفيت‌شان فعاليت كنند. وزارت كشاورزي چين اعلام كرد كه جنوب چين طولاني‌ترين دوره مداوم دماهاي بالا را از زمان شروع ثبت داده‌هاي هواشناسي در بيش از ۶۰ سال پيش تجربه كرده است. شدت، دامنه و مدت موج گرما مي‌تواند وضعيت كنوني را به يكي از بدترين موج‌هاي ثبت شده گرما در تاريخ جهاني تبديل كند. فعاليت‌هاي انساني كه تغييرات اقليمي را شديد مي‌كنند، طبق تعريف، تاب‌آور نيستند، زيرا سياره‌اي را كه ما براي همه نيازهاي‌مان به آن وابسته هستيم، تغيير مي‌دهند. تغييرات اقليمي يافتن راه‌حل‌هاي تاب‌آور براي مشكلات ديگر را نيز دشوارتر مي‌كند. تغيير تنوع زيستي و شرايط اقليمي بر منابع غذايي ما، افزايش سطح آب درياها، نحوه طراحي شهرهاي‌مان و موارد ديگر اثر مي‌گذارد. بسياري از چالش‌هاي تاب‌آوري هم بر اقليم اثر مي‌گذارند و هم تحت اثر آن قرار مي‌گيرند: براي مثال، گرم شدن زمين و تغيير اقليم رشد كافي غذا را دشوارتر مي‌كند و از سوي ديگر جنگل‌هايي كه براي توليد همين غذا از بين مي‌روند، موجب شديد شدن غذا به تغييرات اقليمي مي‌انجامد.